آنچه همه می‌خواهند درباره‌ی من بدانند اما نمی‌پرسند!

باید زودتر از این‌ها می‌نوشتم اما فرصت نشد حالا هم زیاد دیر نشده است. پیش از هر سخنی از همه‌ی دوستان و بسته‌گان و آشنایان و ناآشنایان که برای «آزادی» من کاری کردند، از درست‌کردن صفحه‌ی فیسبوکی تا تهیه تومار و برنامه‌ی رادیویی و تلویزیونی تا خبررسانی در توئيتر و فیسبوک و شبکه‌های اجتماعی یا هر کار دیگر یا حتا اگر در دل‌شان ناراحت و نگران شدند و در جمع‌های کوچک دوستانه یا خانواده‌گی ابراز ناراحتی و نگرانی کردند، سپاس‌گزارم. بسیاری که مرا نمی‌شناختند، یا می‌شناختند، اما به هر حال نه به خاطر خودم که به‌خاطر نفس دفاع از «آزادی بیان» و دفاع از «زندانیان، سیاسی و عقیدتی» یا آن‌گونه که این‌جا می‌گویند «زندانیان وجدان» برای آزادی‌ام تلاش کردند تشکر می‌کنم. از کودکان فرانسوی‌زبان مونترآلی که صده‌ها کارت پستال ارسال کردند تا شخصیت‌های برجسته و صاحب نام و همه‌ی کسانی که با امضای تومار و یا نوشتن نامه یا حتا ملاقات حضوری با این و آن کمک کردند تا زودتر از موعد آزاد شوم متشکرم و سپاس‌گزارم. به هر حال برای زندانی و خانواده‌اش این حمایت‌ها هیچ فایده‌یی که نداشته باشد قوت قلب است و از رنج زندان می‌کاهد.

و اما بعد. سوال‌ها و نکاتی این‌جا و آن‌جا مطرح می‌شود که خوب است یک‌جا و همین‌جا در موردش صحبت کنم و نکته‌یی در ابهام باقی نماند.

من چه هستم و چه نیستم!

من فعال سیاسی یا مبارز سیاسی نیستم. این نه «تعریف» است نه «تکذیب» تنها «توصیف» است زیرا اعتقاد دارم مبارز یا فعال سیاسی حتما باید عضو تشکیلات یا حزب یا گروهی باشد. مبارزه سیاسی تک‌نفره معنی ندارد. داشتن تحلیل سیاسی و ارائه آن در شبکه‌های اجتماعی یا حتا روزنامه‌ها و وب‌لاگ‌ها دلیل بر فعال سیاسی بودن نیست. انسانِ امروزی حتما دید‌گاه سیاسی هم دارد من هم دارم و در موردش حرف هم می‌زنم و موضع هم می‌گیرم.

من «فعال حقوق بشر»ی  نیستم. زیرا عضو هیچ نهاد حقوق بشری نبوده و تخصص ویژه‌یی هم در این زمینه ندارم. هر انسان دل‌سوزی از رنج دیگران رنج می‌برد و برای کاهش رنج‌های بشری تلاش می‌کند من هم در حد وسع خود این کار را با نوشتن مطلب یا شرکت در مراسمی که جنبه‌ی حقوق بشری دارند انجام می‌دهم. اما خود را «فعال حقوق بشری» نمی‌دانم.

من روزنامه‌نگار نیستم. هر چند در مجلات و روزنامه‌های مختلف در داخل و خارج از ایران مقالات زیادی نوشتم اما روزنامه‌نگار کسی است که به طور مرتب و منظم با دریافت دست‌مزد کار روزنامه‌نگاری می‌کند. من هر چند گاه برای مقالاتم دست‌مزد دریافت کرده‌ام اما بسیاری موردی بوده است. تنها با یک درجه تخفیف خود را می‌توانم وب‌لاگ‌نویس و بلاگر بدانم چون سال‌‌ها و از آغاز وب‌لاگ‌نویسی وب‌لاگ به زبان فارسی داشتم هر چند الان همه پاک شده است و باید کم‌کم دوباره وب‌لاگ‌ام را سر فرصت راه ‌بیاندازم.

من برنامه‌ساز برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، مشاور تبلیغاتی، فیلم‌ساز و نویسنده و فیلم‌نامه‌نویس هستم. در جوانی برنامه‌نویس کامپیوتر هم بودم و در زمینه انیمیشن هم فعالیت می‌کردم. بیشتر درآمد زنده‌گی‌ام را از راه «مشاوره تبلیغاتی» به‌دست آوردم.

ماجرا دستگیری‌ام چه بود؟

از سال ۱۳۸۶ خانواده‌گی و از طریق سرمایه‌گذاری به کانادا مهاجرت کردم. خانواده ماند و من به ایران برگشتم. در دی‌ماه ۱۳۸۸ ناامید و مایوس که در ایران بشود کار کرد به کانادا آمدم و مانده‌گار شدم پس از پنج سال احساس کردم آن‌جا دارم تباه می‌شوم حال پدرم هم خوب نبود، پای‌اش شکسته بود و داشت افسرده‌گی می‌گرفت، به ایران بازگشتم دچار این توهم نبودم که مورد بازخواست قرار نگیرم خودم را برای هر چیزی آماده کرده بودم اما در عین حال این امیدواری را هم داشتم که اتفاق خاصی نیفتد. خیالم راحت بود که هیچ‌گونه اطلاعات به‌دردبخوری ندارم و در ایران هیچ‌گونه فعالیت سیاسی نداشتم و برای کسی مشکلی ایجاد نمی‌شد تنها ممکن بود برای خودم مشکل ایجاد شود. حدود چهل روز پس از بازگشتم در یازده بهمن ۱۳۹۳ از طرف داستانی احضاریه دریافت کردم که روز بعد خود را به دادسرای مقدس واقع در زندان اوین معرفی کنم به پدر و مادرم گفتم برای نوشتن فیلم‌نامه به شمال می‌روم و تلفن خود را هم‌راه نمی‌برم و نگران نشوند که چون این کارم سابقه داشت آن‌ها هم باور کردند و با آرزوی خیرشان به خیال خود روانه‌ی شمال‌ام کردند. صبح روز ۱۲ بهمن به دادسرای اوین مراجعه کردم و آن‌جا به چهار جرم تفهیم اتهام شدم و با چشم‌بند و دست‌بند روانه‌ی جایی شدم که بعد‌ها متوجه شدم بند «دو الف» است.

اتهامات:

۱- اجتماع و تبانی برای ارتکاب جرم برضد امینت داخلی/خارجی

۲- تبلیغ علیه نظام

۳- توهین به مقام معظم رهبری

۴- توهین به بنیانگذار جمهوری اسلام

۱۷ روز در انفرادی بودم و مورد بازجویی قرار گرفتم بعد به اتاقی که سه نفر دیگر در آن بودند فرستادم شدم و بعد به اتاقی که بزرگ‌تر بود چهار نفر از جمله «مجید مقدم» در آن بود رفتم و سپس به مکان دیگری که دو اتاق و آشپزخانه داشت رفتم در آن‌جا با دیدن یادداشت‌های «آرش صادقی» در زیر تخت متوجه شدم او هم قبلا در آنجا بوده است دو روز بعد تحویل زندان اوین شدم. در تمام مدت بازجویی آزار جسمی ندیدم اما به این که انفرادی آزار روحی محسوب می‌شود اعتراض کردم. پس از تحویل به زندان اوین چهار روز در قرنطینه بودم و بعد به بند «۸ هشت» رفتم.

«بند هشت» تبعیدگاه اوین محسوب می‌شود (حدود ۲۰۰ آفریقایی‌تبار شامل دزدان دریایی سومالی و قاچاق‌چیان موادمخدر و ارز و ۶۰۰ ایرانی زندانی به اتهام‌های عمدتا کلاه‌برداری و حدود سی تا چهل زندانی سیاسی و عقیدتی و «امنیتی» در این بند بودند.) این بند چهار سالن داشت.   

دادگاه به ریاست قاضی صلواتی در ۱۲ خرداد ۱۳۹۴ تشکیل شد. در دادگاه متوجه شدم اتهام توهین به بنیان‌گذار در بازجویی و توسط دادستانی حذف شده است. از نظر قانونی شدیدترین مجازات برای عناوین اتهام‌های وارده به‌ترتیب پنج سال و یک سال و دو سال بود که صلواتی یک هفته بعد به اشد مجازت یعنی هشت سال مرا محکوم کرد و با قرار وثیقه مخالفت کرد. به رای صادره خودم و وکلای‌ام اعتراض کردیم. در ۲۹ شهریور هم‌زمان با روز تولدم دادگاه تجدیدنظر تشکیل شد ریاست دادگاه با پورعرب بود که نیامد و مستشار دادگاه بابایی حضور داشت و نماینده دادستان هم حاجیلو بود. فضای دادگاه خوب بود و مادر و خواهران و برادرم هم برای لحظاتی اجازه حضور در اتاق بابایی را پیدا کردند و وکیل‌ام هم دفاعیه خود را ارائه دارد. من در تمام مدت بازجویی مورد اول یعنی «اجتماع و تبانی» را که بیشتر به اعتراضات خیابانی عاشورای ۸۸ اشاره داشت و شرکت در بعضی از اعتراضات خیابانی در تورنتو و حضور در کمپین اعتراضی برای آزادی سعید ملک‌پور و امضای توماری در میدان دانداس مربوط به ایران سولیداریتی و فراخوان به اعتراض به حکم شاهین نجفی و موارد مشابه بود. من حضور در این اعتراضات که عکس و فیلم آن‌ها را قبلا در فیسبوکم منتشر کرده بودم یا در موردش نوشته بودم نفی نکردم اما این کارها را مصداق «اجتماع و تبانی» نمی‌دانستم چون هیچ نقشی در برقراری این اجتماعات نداشتم و این اجتماعات را اقدامی علیه امنیت مردم ایران نمی‌دانستم. اتهام «تبلیغ علیه نظام» را پذیرفتم اما در مورد «توهین به رهبری» گفتم قصد توهین نداشتم تنها طنز نوشتم و مصداق‌یابی‌اش را شما می‌کنید.  مجددا با قرار وثیقه مخالفت شد و به «بند هشت» برگشتم. که دوستان تولد باشکوهی برای‌ام گرفته بودند.

دوران زندان

شرایط بسیار سختی در بند عمومی حاکم بود. خوابیدن در راهروهای تنگ، دست‌وپنجه نرم کردن با انواع بیماری‌ها و توهین و آزار از سوی برخی از زندانیان شرور به اشاره‌ی برخی از زندان‌بانان فاسد شرایط را سخت‌تر هم کرده بود. من چون فرزند کوچک نداشتم و مسئولیت زنده‌گی آن‌ها بر دوشم نبود راحت‌تر می‌توانستم زندان را تحمل کنم داشتن روحیه خوب برای تحمل حبس بسیار مهم است و من تلاش کردم روحیه خودم و اطرافیانم را خوب نگه‌دارم.

در بند هشت بی‌خیال از این که حکم‌ام چه می‌شود مشغول نوشتن فیلم‌نامه و رمان و شعر شدم و فعالیت‌هایی مانند جلسات شعرخوانی و نمایش‌نامه‌خوانی و... که حاصلش رمانی حدود سی‌صد صفحه و سه فیلم‌نامه بلند و تعدادی شعر شد. حالا خاطرات زندان را بعد‌ها خواهم نوشت.

چه‌گونه آزاد شدم

تجدید نظر پروسه‌ی طولانی پیدا کرد و حکم را اعلام نمی‌کردند. در اسفند ماه من درخواست کردم حکم را اعلام کنند وگرنه دست به اعتراض می‌زنم. در آخرین روزهای اسفند ماه در آخرین روزی که می‌شد به مرخصی نوروزی رفت حکم‌ام اعلام شد.

در قوانین جمهوری اسلامی ماده‌یی هست بنام ماده ۱۳۴ که به «تجمیع» معروف شده است. یعنی اگر کسی سه جرم مرتکب شده باشد نه حاصل جمع که اشدش را باید تحمل کیفر کند. (اگر بیش از سه جرم باشد ضربدر یک و نیم می‌شود. مثلا اگر «توهین به بنیانگذار از اتهامات من حذف نشده بود میزان حبسم پانزده سال می‌شد و اعمال ماده‌ی ۱۳۴ به هفت و نیم سال تقلیل پیدا می‌کرد.) با اعمال ماده‌ی ۱۳۴ حبس من به پنج سال تقلیل پیدا کرد. اما طی روند طولانی تجدید نظر که یک‌بار دیگر هم در آذر ماه مرا به «دو الف» فراخواندند در نهایت پنج سال مربوط به اجتماع و تبانی به هفت میلیون تومان جزای نقدی کاهش پیدا کرد و با اعمال ماده‌ی ۱۳۴ دو سال توهین ملاک قرار گرفت.

وقتی حکم‌ام به دو سال کاهش پیدا کرد پس از چهارده ماه حبس بدون مرخصی با وثیقه‌ی ۱۰۰ میلیون تومانی به مرخصی آمدم. آن هفت میلیون تومان هم به حساب دادگستری واریز شده بود.

در مرخصی بودم که عفو عمومی رهبری اعلام شد و چون جرم من به «توهین» کاهش پیدا کرده بود و «توهین» جرم امنیتی محسوب نمی‌شود و جرم عمومی است. این فرمان عفو کلی شامل حال من هم می‌شد. به زندان اوین برگشتم و حدود یک هفته بعد در ۲۱ فروردین ۱۳۹۵ از زندان آزاد شدم. از فردای پس از آزادی به دریافت هفت میلیون تومان اعتراض کردم چون ماده‌ی ۱۳۴ اعمال شده بود نباید آن هفت میلیون را می‌گرفتند. پس از حدود یک ماه دونده‌گی موفق شدم هفت میلیون تومان را پس بگیرم.

نکته مهم این است که من هرگز درخواست عفو نکرده بودم و چون عفو کلی بود حتا نمی‌توانستم آن را نپذیرم. البته نمی‌خواهم بگویم تحت هیچ شرایطی درخواست عفو نمی‌دادم. اگر حبس سنگین‌تری داشتم احتمالا درخواست عفو هم می‌نوشتم و ممکن بود شامل عفو موردی بشوم اما دو سال حبس که ۱۵ ماه آن را هم کشیده بودم و تازه هر آن امکان آزادی با عفو کلی میسر بود ارزش درخواست عفو کردن را نداشت.

چرا دستگیر شدم؟

این سوآل به خودی خود سوآلی نیست که بشود جواب روشنی به آن داد. بسیاری ممکن است فعالیت‌های بسیار بیشتری نسبت به من کرده باشند و هرگز بازداشت نشوند یا کم‌تر از من فعالیت کرده باشند و دستگیر شوند و مجازات سنگینی هم متحمل شوند. اما به‌طور کلی من تصور می‌کنم از تنگ‌نظری‌های شخصی و پاجلوی پا گرفتن در رقابت‌های شغلی که متاسفانه امر رایجی در ایران شده است که بگذریم. دلیل عمده این بود که در بین هنرمندان سینما و تلویزیون چهره‌ی سرشناسی بودم و به‌هر حال باید نشان داده می‌شد که هر کسی نمی‌تواند حرف بزند و از مجازات در امان باشد دلیل دوم هم جلوگیری از موج بازگشت به ایران بود. عصبانی بودن صلواتی به‌دلیل مطالبم در محکومیت حکم اعدام و به‌طور مشخص حکم اعدام ریحانه جباری دلیل شخصی خاصی داشت چون در این مورد و مورد ملک‌پور در دادگاه زیاد صحبت شد. این‌ها به عقل من و از روی جهت‌گیری در بازجویی‌ها و دادگاه دستگیرم می‌شود اما دیگر آن‌ها که دستگیر کردند و محاکمه کردند و مجازات و سپس آزاد می‌دانند و لاغیر.

چرا حکم‌ام تقلیل پیدا کرد و آزاد شدم؟

این را هم من دقیق نمی‌دانم فقط می‌توانم چند دلیل مختلف که به نظر می‌رسد با هم عمل کردند و موجبات آزادی‌ام را فراهم آوردند برشمارم.

۱- در بازجویی‌ها کاملا مشخص شد که فعالیت‌های من محدود به آنچه که خودم در فضای مجازی منتشر کرده بودم می‌شده است و هیچ‌گونه فعالیت دیگری نداشته‌ام و قصدم از بازگشت به کشور فعالیت سیاسی یا تشکیلاتی نبوده است.

۲- فشار از بیرون با ارسال نامه‌های شخصیت‌های مختلف داخلی و بین‌المللی و تشکیل کمپین‌ها و سازمان عفو بین‌الملل و سایر نهادهای حقوق‌بشری و مصاحبه‌های فرزندان‌ام با شبکه‌های رادیو و تلویزیونی.

۳- فعالیت‌های خانواده به‌ویژه همسرم و برادر و خواهران و اقوام و بسته‌گان دور و نزدیک با ملاقات با شخصیت‌های مختلف و تلاش برای کاهش حکم و آزادی‌ام.

۴- دوستان و هم‌کاران صدا و سیما و هنرمندان در سطوح مختلف با ملاقات‌های حضوری با افرادی که می‌توانستند روی پرونده اعمال نظر کنند.

به هر حال این‌ها چیزهایی بود که به نظر من می‌رسد.

حرف آخر

من کم و بیش همان کسی هستم که دو سال پیش قبل از دستگیری‌ام بودم. قصد ندارم به شخصیت دیگری تبدیل شوم. دوست‌داشتم در داخل ایران فیلم بسازم که اکنون بعید می‌دانم موفق به این کار شوم. به هر حال ممکن بود دستگیر نمی‌شدم یا ممکن بود هنوز در زندان بودم و یا حتا مجازات سنگینی می‌شدم اما به هر حال این چیزی را عوض نمی‌کرد من همان هستم که بودم. زندان چند فایده برای من داشت. یکی این که ترسم از زندان ریخت و حالا شجاعانه‌تر زنده‌گی می‌کنم. دوم این که دوستان بسیار خوبی آن‌جا پیدا کردم. سوم این که کلی چیز نوشتم و تجربه آموختم و حالا حالا‌ها داستان برای نوشتن دارم.

باز می‌ماند سپاس از همه‌ی کسانی که کمک کردند تا زودتر آزاد شوم.

هُزوارشِ اژدها: غروبِ خورشید برفرازِ خلیجِ فارس

۱۹۱۰ در نمایشگاه سالیانه «انجمن نقاشان مستقل» در پاریس تابلوی درهم و برهمی از غروب خورشید به نمایش در آمد. نام نقاشی را «غروب خورشید بر فراز دریای آدریاتیک» گذاشته بودند و نقاش آن را یوآخیم-رافائل بورونالی Joachim-Raphaël Boronali   عضوی از جنبش اکسه‌سیویست Excessivist خوانده بودند. نقاشی مورد توجه منتقدین قرار گرفت و خیلی زود با قیمتی نسبتا بالا به فروش رفت اما نه یوآخیم-رافائل بورونالی وجود داشت نه جنبش اکسه‌سیویست. تمام ماجرا زیر سرِ نویسنده و روزنامه‌نگار فرانسوی رولان دورژله  بود. عکسی که در بالا می‌بینید عکسی از این تابلو ست. تابلوی زیبای است اما دورژله هنوز بازار نقدها و تحسین‌ها گرم بود که مقاله‌یی نوشت و نشان داد این تابلو با «دم الاغ» کشیده شده است. عکس زیر کل ماجرا را در بردارد.

۱۹۹۶ آلن سوکال، استاد ریاضی در کالج دانشگاهیِ لندن و استاد فیزیک در دانشگاه نیویورک، جُستاری برای نشریه مشهورِ «متن اجتماعی» که مجله‌ی معتبر پسانوگرهاست فرستاد. این مقاله به سبک و سیاق برخی از پست‌مدرن‌های عمدتا فرانسویِ نظریه‌های فیزیک و قضایای ریاضی مانند آشوب، نسبیت عام، فیزیک کوانتوم، تنیده‌گی، برخال، هندسه­ی نااقلیدسی، مکانیک سیالات و مانند آن را پیوند داده بود به  هرمنوتیک، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، فمینیسم و نظایر آن. مقاله هر چند کاملا بی‌سروته بود اما آن­قدر استادانه نوشته شده بود که نه سردبیر نشریه و نه هیچ کدام از اعضای هیئت تحریریه مخالفتی با آن نکردند و مقاله با این یادداشت سردبیر که: «بفرمایید! این حرف‌ها را ما نمی‌زنیم؛ ریاضی‌دان و فیزیک‌دانی دارد می‌زند.» منتشر کردند. پس از چاپ مقاله در «متن اجتماعی»، سوکال ماجرا را افشا کرد و شرح داد که چگونه به‌ساده‌گی توانسته دبیران نشریه را با متنی چنین بی‌ربط ولی درست‌نما مرعوب و آنان را بی‌هیچ زحمتی راغب به چاپ چنین چرندیاتی بکند. بعد هم ژان بریکمون، فیزیکدان نظری بلژیکی و استاد دانشگاه کاتولیک لووین کتابی نوشت که  عرفان ثابتی  با نام «چرندیات پست‌مدرن؛ سوءاستفاده روشنفکران پست‌مدرن از علم» به فارسی برش‌گرداند و توسط انتشارات ققنوس منتشر شد. توی ویکی‌پدیای فارسی هم مقاله‌یی هست به نام «ماجرای سوکال» که به شوخی فریب‌دهنده­ی سوکال هم معروف شده و در آن از سایر رسوایی‌های این‌چنینی و آن‌چنانی که در بالا از آن یاد شد، نام برده شده است. در ایران هم چند بار این اتفاق به شکل‌های مختلف افتاده است؛ که معروف‌ترین‌شان ماجرای نامه‌ی چارلی چاپلین به دخترش «برهنه‌گی، بیماری عصر ماست» است، که توسط فرج‌الله صبا در دهه‌ی پنجاه در مجله‌ی روشنفکر چاپ شد. یا ماجرای «پپسی‌کولا در ماه» که یک شب جمعیت زیادی را روی پشت‌بام کشاند تا پپسی را در ماه ببینند. خود من هم مرتکب چند نمونه مشابه شدم، که دو موردش به شدت انتشار پیدا کرد. یکی نامه‌ی «آنجلینا جولی به فرج‌الله سلحشور» و دیگری «رازی از ایران باستان که چهره‌ی جهان را دگرگون خواهد کرد».

«اژدها وارد می‌شود» ساخته‌ی مانی حقیقی چنین اثری­ست. اثری که می‌توان ارزش آن را در ارزش‌های فرامتنی‌ و نه درون متنی‌اش یافت. فیلم تصاویر زیبایی دارد و صحنه‌های خوبی را خلق کرده است؛ اما  تمام ماجرایی که روایت می‌کند حتا آن جمله که در آغاز فیلم دلالت بر واقعی بودن داستان دارد همه غیرواقعی ست. ماجرا تنها در غیرواقعی بودن داستان خلاصه نمی‌شود. تمام حرف فیلم در بی‌حرفی آن است نقد فرامتنی نقد است. همان‌طور که صحنه‌ی انتخابی از «خشت و آینه» و نوزاد در بغل مرد نقد «روشنفکری» آن زمان است. «اژدها...» درست مانند تابلوی «غروب خورشید بر فراز دریای آدریاتیک» یا مقاله‌ی سوکال، نقدی علیه نقد است کسانی که دنبال معنا و مفهوم و نماد و استعاره یا ارجاعات بین‌متنی در درون متن آن می‌گردند راه به جایی نمی‌برند و اگر هم راه به‌جایی ببرند ناکجایی ست که پشت پوزخنده‌های زیرکانه‌ی نویسنده و کارگردان مخفی شده است.  

بازگشت

وقتی همه‌چیز از دست می‌رود آن‌ اندکی که باقی می‌ماند ارزش آن همه‌چیز از دست‌رفته را یک‌جا در خود بازمی‌تابند و به‌اندازه‌ی آن همه چیز عزیز می‌شود.

تغییر داوری یا تحول بینش

«داوری» و «قضاوت» یکی از مقوله‌های مضمونی در سینماست که مدتی ست در سینمای ایران مورد توجه قرار گرفته است. حادثه‌یی اتفاق می‌افتد، با توجه به اطلاعات موجود، مخاطب و شخصیت‌های درگیر در ماجرا داوری و قضاوتی نسبت به حادثه‌ی اتفاق افتاده و شخصیت‌های درگیر با آن دارند اما با پیش‌روی داستان و افزایش اطلاعات این داوری تغییر می‌کند و در نهایت این پیام کلی را می‌رساند که «قضاوت نکنید!» این شیوه‌ی برخورد با مقوله‌ی «قضاوت» هرچند به‌خودی خود در جامعه‌یی که در آن قضاوت‌گری، و صدور حکم، رواج بسیار دارد گامی به پیش است اما ماندن در آن در جا زدن است. آن‌چه باید تغییر کند نه تغییر داوری با افزایش اطلاعات که تغییر داوری به دلیل تغییر نگرش و تحولِ بینش و دیدگاه است.

«داوری» ارتباط تنگاتنگی با «بی‌گناهی»، «مجازات» و «بخشش» دارد. «داوری نادرست» مقوله‌ی ماقبل جامعه‌ی مدنی ست. در جامعه مدنی اصل بر داوری درست است و بحث بر سر نحوی «مجازات» و یا «بخشش». اما متاسفانه در اکثر فیلم‌های ایرانی که به مقوله‌ی «داوری» می‌پردازند در مرحله‌ی ماقبل جامعه‌ی مدنی قرار دارند. یعنی موضوع نادرست بودن داوری به دلیل کمبود اطلاعات مسئله‌ی اصلی است.

سه سطح می‌توان برای این موضوع در نظر گرفت.

الف- داوری نادرست به دلیل کمبود اطلاعات از نحوه‌ی عمل.

عملی را مشاهده می‌کنید تصور نادرستی نسبت به آن دارید اطلاعات تکمیل می‌شود متوجه می‌شود که اشتباه داوری کرده بودید.

ب- داوری نادرست به دلیل ندانستن چرایی عمل. عملی را مشاهده می‌کنید در مورد چرایی آن به دلیل کمبود و یا نادرست بودن اطلاعات گمان نادرستی دارید.

پـ تغییر داوری به دلیل تغییر بینش. این نوع تغییر موجب می‌شود مخاطب با بینشی وارد سالن سینما شود یا خواندن داستانی را در دست بگیرد و در پایان دچار تردید جدی یا تغییر دیدگاه و بینش شود.

مورد اول دوم زیاد ساخته شده است اما مورد سوم که نگرش را تغییر می‌دهد یا حداقل دچار تردید جدی می‌کند بسیار نایاب است.

برای مثال می‌توانیم سراغ فیلم پرسروصدای روی پرده فروشنده برویم. در «فروشنده» مانند سایر کارهای اخیر فرهادی مقوله‌یی داوری و قضاوت مقوله‌یی محوری است. به زنی تعرض می‌شود. در دیدگاه مخاطب، و شخصیت اصلی، با هیولایی روبه‌رو هستیم که باید به‌بدترین شکل مجازات شود. روند ماجرا و افزایش اطلاعات مشخص می‌کند نه تعرضِ صورت گرفته از حد و حدودی تجاوز کرده است و نه خاطی بزه‌کاری این‌کاره است. خاطی پیرمردی «دست‌فروش» و مفلوک است. مردی خانواده‌دار و آبرومند که خطای‌اش در ارتباط با زنی تن‌فروش خطایی معمول است و عملش در وارد شدن به خانه‌یی که درش برای‌اش طبق معمول پیشین باز شده است نیز قابل دفاع تنها در نهایت می‌ماند که چرا وارد حمام شده است که آن هم با توجه به شرایطی که تبیین می‌شود قابل درک است.  درواقع در دوسطح «الف» و «ب» می‌ماند. نه آن‌گونه که نخست داوری کرده بودیم تجاوزی صورت گرفته است و نه شرایط و انگیزه متعارض به آن درجه‌یی بوده است که در ابتدا حدس می‌زدیم. اما فیلم هرگز به سطح سوم نمی‌رسد. داوری ما را نسبت به انتقام تغییر نمی‌دهد تنها در این مورد خاص به آن تخفیف می‌دهیم. ما هنوز با «قیصری» روبه‌رو هستیم که برای خریدن آبروی از دست رفته‌اش دست به انتقام فردی می‌زند. «انتقام» نفی نمی‌شود بینش شخصیت اصلی و مخاطب نسبت به مقوله‌ی انتقام تغییر نمی‌کند تنها نمونه‌یی از آن بی‌ثمر تلقی می‌شود.

البته در «فروشنده» تلاش شده است به سطح سه نزدیک شود آن‌جا که نشان داده می‌شود خود کسی که می‌خواهد انتقام بگیرد نیز دست به عملی مشابه می‌زند و به حوزه‌ی شخصی دیگران وارد می‌شود در واقع نوعی تغییر دیگاه و بینش است که نشان می‌دهد در پروسه‌ی انتقام انسان تبدیل به گاو می‌شود. اما چون آگاهی نسبت به این موضوع در شخصیت اصلی اتفاق نمی‌افتد و موجب تغییر جهت دادن او نمی‌شود عملا تاثیر حسی و عاطفی و عقلی روی بیننده نمی‌گذارد و دیدگاه او را تعمیق نمی‌دهد و سرش را نمی‌چرخاند تا از منظری دیگر نگاه کند و تغییر داورى دهد.

فروشنده‌کُش: «گاو» درون ما

«تمامی‌ِ الفاظِ جهان را در اختیار داشتیم و

 آن نگفتیم

که به کار آید» (احمد شاملو. ابراهیم در آتش. اشارتی)

آثار اخیر فرهادی فرمول مشخصی دارد. معما و حادثه‌یی بار پیش‌برنده‌گی و جذابیت داستان را به‌دوش می‌کشد تا مخاطب خسته نشده و ماجرا را تا انتها پی‌بگیرد و در مسیر روایت، موضوع یا موضوعاتی به چالش فکری و احساسی کشیده شود. در «جدایی...» موضوع پنهان‌کاری و دوگانه‌گی حرف و عمل... در «فروشنده» تجاوز به حوزه‌ی خصوصی، انتقام و مجددا تضاد و تباین بین حرف و عمل مورد کنکاش قرار می‌گیرد. فرهادی می‌خواهد به جای مخاطب فکر و قضاوت نکند و شرایط را برای او توضیح دهد و همه‌ی حرف‌ها را بزند و قضاوت و نتیجه‌گیری را بگذارد برای مخاطب. این کار بی‌شک در کلاس درس کاری مفید برای درک بهتر موضوع و مقوله‌های اجتماعی و سیاسی ست اما آیا در سینما هم میسر است و نتیجه‌ی یک‌سانی به بار می‌آورد؟

اثر هنری بیش و پیش از آن که با تفکر سروکار داشته باشد با احساسات سروکار دارد. حتا اگر قرار باشد فیلم آموزشی، برای غیرمتخصصان، درباره‌ی اصل عدم قطعیت هایزنبرگ در فیزیک کوانتومی  بسازیم باز باید دراماتیزه‌اش کنیم وگرنه دیدنی نخواهد بود. مقوله‌های مهمی مانند مهاجرت، طلاق یا تجاوز و تعرض مقوله‌هایی هستند که به شدت احساسات را درگیر می‌کنند و وقتی در قالب داستان بیان می‌شوند این درگیری احساسی به اوج خود می‌رسد و فیلم هر چقدر بتواند این احساسات را در چارچوب داستانی‌اش پیش ببرد فیلم موفق‌تر و پربیننده‌تری خواهد شد. این موقعیت پارادوکسیکال راه خروج ندارد. برای داشتن قضاوتی درست باید از ماجرا فاصله گرفت و احساسات را فروکاست و خِرد را به کار گرفت این کار، اگر ممکن باشد، بی‌شک کار سینما نیست کار هیچ هنر دیگری هم نیست کار مدرسه و دانشگاه و میزگرد و بحث و فحث است.

بی‌طرفی یعنی صحه گذاشتن بر طرف غالب. اثر هنری یعنی اثبات دیدگاه هنرمند با ابزار هنری. همان‌گونه که ریاضی‌دانی قضیه‌یی را با معادلات ریاضی اثبات می‌کند هنرمند هم با ابزارهای هنری‌اش حرف‌اش را می‌زند تا حس‌اش را منتقل می‌کند. حالا یا موفق می‌شود یا نمی‌شود و البته به دلیل ناروشنی‌یِ کلی که در «هنر» هست و پیچیده بودن رابطه‌ی مخاطب با اثر و خلق اثر ثانویه در ذهن مخاطب، که الزاما همان نیست که در ذهن هنرمنده بوده است، تلاش هنرمند برای بیان حرف‌اش نتیجه‌ی صددرصدی در پی ندارد و در بهترین حالت اکثریتِ مخاطبان را تنها به سمت تز مرکزی‌اش می‌کشاند. اما به هر حال می‌توان نظر مخاطب را روی منحنی نرمال که قله‌اش با نظر هنرمند منطبق است برد.

در «فروشنده» چیزی که مورد چالش فکری قرار می‌گیرد این است که آیا میزان رنج و مجازاتی که عماد به متعرض تحمیل می‌کند حق او هست یا نیست؟ چه کسی در این فیلم پروسه‌ی «گاو» شدن را طی می‌کند؟ عماد آن دبیر دوست‌داشتنی که با تساهل و تسامح کلاس را اداره می‌کرد چگونه تبدیل می‌شود به کسی که گوشی همراه دانش‌آموزش را می‌گیرد به حوزه‌ی خصوصی او تجاوز می‌کند و عکس‌های‌ خصوصی‌اش را می‌ببیند و از آن بدتر می‌خواهد نشان پدرش هم بدهد. یا عمادی که در آغاز داستان حاضر نبود به اسباب و اثاثیه مستاجر قبلی دست بزند حالا رفته است سر پیام‌گیر تلفن‌اش و پیام‌های خصوصی او را گوش می‌دهد. یا بابک را با افزودن دیالوگی بر روی صحنه تآتر مورد حمله قرار دهد و به حوزه‌ی خصوصی‌اش تجاوز کند.

تمام فوت و فن این تکنیک در آن است که داستان تمام می‌شود اما حرف فیلم ناتمام می‌ماند. اگر پشیمانی عماد را در «فروشنده» می‌دیدیم این تز که: «انتقام فردی و مجازات بیش از حد جرم عمل درستی نیست» قطعیت پیدا می‌کرد و تغییر دیدگاه در عده‌یی به وجود می‌آورد. یعنی گروهی که در آغاز تمایل داشتند انتقام شدیدی ببینند با هم‌دلی با شخصیت اصلی می‌پذیرفتند در اشتباه بودنند و باید در زنده‌گی یادبگیرند که بخشنده باشند و تمایل به مجازات شدید نداشته باشند. البته گروهی هم نتیجه‌گیری فیلم را قبول نداشتند و می‌گفتند فیلم مزخرفی بود که «بی‌غیرتی» را ترویج می‌کرد. اما «فروشنده» چنین نیست زیرا در ابهام فیلم را تمام می‌کند. معلوم نیست میزان خسارت عماد چقدر بود پیرمرد مرد یا زنده است و عماد از کرده‌ی خود پشیمان هست یا نیست. گروهی اهل فن‌تر ممکن است بگویند با نشان دادن جنازه‌ی پیرمرد فروشنده‌ی تاتر درواقع نشان داده شد که پیرمرد فروشنده‌ی داستان هم مرده است یا در میمیک صورت یا نحوه‌ی میزان¬سن یا فلان و بهمان دلیل مشخص است که عماد از کرده‌ی خود پشیمان است و رعنا هم عماد را به دلیل این رفتارش نخواهد بخشید اما آن قطعیتی که تمام بیننده‌گان یا دست‌کم دست‌بالای بیننده‌گان به آن برسند وجود ندارد. این شگرد فیلم را از چالش بیرونی در امان می‌دارد و این چالش را به حداقل می‌رساند. تماشای این‌گونه فیلم‌ها بینش و زاویه‌ی دید را تغییر نمی‌دهند. باوری مورد یورش قرار نمی‌گیرد. با هر دیدگاهی که پا به سالن سینما بگذاریم کم‌وبیش با همان دیدگاه از سالن سینما خارج می‌شویم. 

اگر بیننده در «جدایی...» می‌دید که ترمه مادرش را انتخاب می‌کند و این موضوع با دیدگاه او تضاد داشت فیلم را مرور می‌کرد و متوجه می‌شد نادر برخلاف شخصیت اصول‌گرا و جنگنده‌اش در عمل سازش‌کار و بزدل است و دیگران را به خطر می‌اندازد تا خود را نجات دهد و برعکس سیمین با آن که سازش‌کار است و ادعا ندارد اما در عمل می‌ایستد در دل خطر می‌رود و برای نجات دخترش می‌جنگد تا جدایی. اگر پدر، دختر را وادار به دروغ‌گویی می‌کند مادر به آب و آتش می‌زند تا دختر را نجات دهد. همه‌ی این‌ها در فیلم هست اما چون نتیجه‌گیری نیست اکثریت بینند‌گان با این نظر همراه می‌شوند که ترمه پدرش را انتخاب می‌کند. اولین بار وقتی در مطالعه محدود میدانی متوجه این نکته شدم که در پاسخ این پرسش که «ترمه چه کسی را انتخاب می‌کند؟» بیش از ۶۰ درصد پاسخ دادند پدرش را انتخاب می‌کند تعجب کردم. این نشان می‌دهد فیلم در بیان حرف‌اش الکن بوده است و دلیل عمده‌ی این الکنی در انتخاب شخصیت اصلی و پایان‌بندی فیلم است. در «فروشنده» نیز با این که فیلم را در روز اول و در شمال تهران دیدم باز وقتی عماد بر گوش پیرمرد سیلی زد چند نفری در سینما دست زدنند. اکثر بینندگان بر این باور بودنند که تجاوزی صورت گرفته است و عمل عماد در مجازات خاطی درست بوده است. اصل مسئله‌ی ورود به حوزه‌ی خصوصی اساسا دیده نشد. «عماد» همان «قیصر» است حتا اگر نظر فرهادی این باشد که در پروسه‌ی انتقام «گاو» شده است.